Τα αρχαία Στάγειρα βρίσκονται περί τα 500 μέτρα ΝΑ του σημερινού οικισμού της Ολυμπιάδας, πάνω σε μια μικρή, ορεινή και όμορφη χερσόνησο που ονομάζεται "Λιοτόπι". Η πόλη καταλάμβανε και τους δύο λόφους αυτής της χερσονήσου, τον παραθαλάσσιο δηλ. Βόρειο κι ένα μεγαλύτερο Νότιο, που χωρίζονται μεταξύ τους με χαμηλό αυχένα.

Η θέση της πόλης που είναι σε όλους γνωστή ως η πατρίδα του Αριστοτέλη, ταυτίζεται με βεβαιότητα τόσο από τις αναφορές των αρχαίων συγγραφέων, όσο και από τις έρευνες σύγχρονων μελετητών.


Οι αρχαίες μαρτυρίες είναι σαφείς: Δίνουν την απόσταση της πόλης από την αρχαία Άκανθο νοτιότερα, αναφέρουν ότι αυτή ήταν παραθαλάσσια και, το σημαντικότερο, τις περισσότερες φορές μιλούν για ένα μικρό νησάκι απέναντι από τα Στάγειρα, που έφερε το όνομα "Κάπρος". (Το ίδιο όνομα παραδίδεται και για το λιμάνι της αρχαίας πόλης, που πιθανότατα ταυτίζεται με τον κόλπο της Ολυμπιάδας, ενώ και τα νομίσματα των Σταγείρων έφεραν παράσταση κάπρου).


Το μοναδικό πράγματι νησάκι που υπάρχει στην περιοχή είναι ο σημερινός "Καυκανάς", που απέχει μόλις 1,5 μίλι από την αρχαία πόλη. Σήμερα είναι ακατοίκητο και μαζεύει όλους τους γλάρους της περιοχής, από τα ερείπια όμως που υπάρχουν εκεί, φαίνεται ότι είχε κατοικηθεί από τα κλασικά μέχρι και τα μεσοβυζαντινά χρόνια.


Πιο χαρακτηριστικά από τα ερείπια αυτά είναι δύο μεγάλες υδατοδεξαμενές κι ένα οικοδόμημα των βυζαντινών χρόνων που βρίσκονται στο δυτικό άκρο του νησιού.


ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΑ ΣΤΑΓΕΙΡΑ

Η πόλη ιδρύθηκε το 655 π.Χ., από Ίωνες αποίκους της νήσου Άνδρου, ενώ λίγο αργότερο έφθασαν άποικοι και από τη Χαλκίδα. Μετά τους περσικούς πολέμους έγιναν και τα Στάγιρα μέρος της Α΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας συνεισφέροντας στο κοινό ταμείο. Κατά τον Πελοποννησιακό όμως πόλεμο και συγκεκριμένα το 424 π.Χ., η πόλη αποστάτησε από τους Αθηναίους και συμμάχησε με τους Σπαρτιάτες. Το γεγονός εξόργισε τους Αθηναίους, οι οποίοι και έσπευσαν να πολιορκήσουν την πόλη, δίχως όμως αποτέλεσμα. Αργότερα όμως τα Στάγειρα προχώρησαν στο Κοινό των Χαλκιδέων, στην συνομοσπονδία δηλαδή όλων των πόλεων της Χαλκιδικής που είχε έδρα την Όλυνθο. Το 349 π.Χ. η πόλη πολιορκήθηκε και στη συνέχεια υπέκυψε στο βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο το Β΄, ο οποίος και την κατέστρεψε ολοσχερώς, για να την επανιδρύσει όμως σε λίγα χρόνια αργότερα ο ίδιος, προς τιμήν του Αριστοτέλη. Φαίνεται όμως ότι η καταστροφή αυτή από το Φίλιππο σηματοδότησε ήδη την αρχή της παρακμής της πόλης, η οποία άρχισε να φθίνει συνεχώς.


Έτσι, ο γεωγράφος Στράβων, που έζησε στα χρόνια του Χριστού, σημειώνει ότι στην εποχή του τα Στάγειρα ήταν ήδη ερημωμένα. Χίλια περίπου χρόνια αργότερα, αναφέρεται η ύπαρξη, στην ίδια θέση, ενός μικρού μεσαιωνικού κάστρου, που έφερε το όνομα "Λιβασδιάς" και αργότερα "Λιψάσδα".


Στο κάστρο αυτό ανήκουν προφανώς τα λίγα κτίσματα στην κορυφή του Βόρειου Λόφου, καθώς και το βυζαντινό τείχος που φράσσει, στην αρχή του, τον ίδιο λόφο.


Μας παραδόθηκε και η πληροφορία ότι, στα κλασσικά χρόνια, τα Στάγειρα έφεραν και το όνομα Ορθαγορία, άποψη όμως που είναι εσφαλμένη, κυρίως επειδή πόλη με αυτό το όνομα υπήρχε κοντά στη Μαρώνεια της Θράκης.